اولین کارخانه نساجی مشهد
کارخانه نخریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشینآلات مختلف نخریسی و نساجی است. تاسیس این کارخانه در اقتصاد شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود هزار نفر کارگر، بهطور مستقیم سهم عمدهای در زمینه اشتغال داشته است.
در تاریخ تیر۱۳۱۰، نامهای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی بدین مضمون میرسد که «حسبالامر باید کارخانه نخریسی و پارچهبافی در مشهد دایر شود.» از طرف رضا شاه مبلغ پنجاه هزار تومان از محل حقالتولیه پرداخت شود و از جانب آستانه مقدسه هم پنجاه هزار تومان بایستی شرکت شود. بانک ملی و موسسات آلمانی نیز در حدود صد هزار تومان مشارکت خواهند نمود. بنابراین مبلغ دویست هزار تومان سرمایه شرکت نخریسی است که حاضر است صد هزار تومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه کند و کارخانه را دایر نماید. بانک ملی مامور انجام این کار است.
هدف از تاسیس شرکت چنین تعریف شده است: «برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی روی مواد ذیل شرکتی به نام «شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد محدود» تاسیس میشود که عده اعضای هیاتمدیره هفت نفر برای مدت دو سال انتخاب میشوند.» سرمایه اولیه شرکت پنج میلیون و پانصد هزار ریال و مدت شرکت از تاریخ ثبت پنجاه سال شمسی مقررشده بود.
در سال ۱۳۱۱، صاحبان سهام کارخانه نخریسی خراسان ۴۶ نفرند که تعدادی از آنها عبارتند از: تیمورتاش، اسدی، وهابزاده، قریشی، کافی، صولتالسلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و...
در سال ۱۳۱۳ ش. پس از ورود سلمان خان اسدی مجلسی در منزل آقای محمد ولی خان اسدی نایب التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عدهای از تجار مشهد تصمیم میگیرند شرکت کارخانه نخریسی را با سرمایه پانصد و پنجاه هزار تومان تاسیس کنند و قرار شده که مبلغ سیصد هزار تومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و دویست و پنجاه هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.
شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه ۱۳۱۳ در مشهد تحت شماره ۳۸ و برای مدت ۵۰ سال به ثبت رسید. اولین مجمع عمومی شرکت در منزل اسدی نایب التولیه تشکیل شد. ۲۷ نفر که جمعاً ۱۱۷۱۶ سهم به مبلغ ۵۸۵۸۰۰۰ ریال خریدند، حضور داشتند و ۶ نفر که صاحب ۲۸۴ سهم به مبلغ ۱۴۲۰۰۰ ریالند، غایب بودند.
اولین هیات مدیره کارخانه به این شرح انتخاب شدند: محمد ولی خان اسدی، حسامالدین خان انصاری، جلیل بیک نصیرزاده، حاج آقا نبویان، رستم مسانی، هرمز فرامرز، مراد ایرانی و بازرسان عبدالرحیم وهاب زاده علی آقا کازرونی.
مساحت بنای کارخانه۷۶۰۰ متر بوده است. سفارش ماشینآلات نخریسی به کمپانی «برادران پلات» انگلستان به میزان ۱۰۱۲۰ دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود دو میلیون و چهارصد هزار ریال داده شد که مقداری لوازم یدکی مابهالاحتیاج نیز ضمن آن منظور شده بود. صد و پنجاه دستگاه ماشینآلات بافندگی و لوازم آن از کمپانی «یونیون ماتکس» آلمان به مبلغ تقریبی ۸۰۰۰۰۰ ریال خریداری شد و ماشینآلات و لوازم برق کارخانه تماما از کمپانی آ.ا.گ به مبلغ تقریبی۵۲۰۰۰۰ ریال، دیگهای بخار کارخانه را آقای کمیساریات نماینده پارسیان هندوستان در حدود مبلغ ۱۷۰۰۰ تومان به شرکت فروخت و اثاثیه لوازم آن جداگانه از خارج خریداری شد که جمعاً در حدود ۸۰۰۰۰۰ ریال برای شرکت تمام شد. بنابراین بهای تمام کارخانه جمعاً به این قرار شد:
ساختمان ۵۰۰۰۰۰۰ ریال
بناها با انبارها ۲۸۰۰۰۰۰۰ ریال
کرایه حمل و نصب ۱۲۰۰۰۰۰ریال
کارخانه نخریسی در سال ۱۳۱۴ با سرمایه ۹ میلیون ریال که قریب ثلث آن متعلق به پارسیان مقیم هندوستان بود، تاسیس و کلیه ماشینآلات مورد نیاز وارد و طی سالهای ۱۳۱۵-۱۳۱۶ نصب شد و یک قسمت آن دایر و مشغول بهرهبرداری گردیده، عده کارگران این کارخانه در سال ۱۳۱۸ سیصد نفر است و روزانه ۱۵۰ تا ۲۰۰ بقچه نخ میدهد.
مراسم گشایش کارخانه نخریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه ۱۳۱۶ انجام شد. در این مراسم عبیدی، رییس کل صنایع، سخنرانی کرد؛ سپس گلکانی رییس بانک سپه و پاکروان استاندار سخنرانی کردند.
سهامداران کارخانه نخریسی عبارت بودند از: آستان قدس رضوی، شرکت سهامی تجارتی خراسان، آقایان نصیرزاده، وهابزاده، گلکانی، درودی، نبویان و اشخاص متفرقه در ایران که جمعاً ۷۰ درصدکل سهام میشود و کمتر از ۳۰ درصد باقی مانده، متعلق به پارسیان مقیم هندوستان میشود.
تعداد مستخدمین خارجی کارخانه نخریسی و نساجی تا سال ۱۳۱۷ سه نفر به اسامی ذیل بودند:
۱. هانس استرسیونگر، تابع کشور سوییس قبل از اینکه در کارخانه نخریسی استخدام شود، در شرکت سهامی صنایع پشم اصفهان کار میکرده است. وی در سال ۱۳۱۷ به استخدام شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی خراسان در آمده است.
۲. ویلیام فن فوکس هنگری در سال ۱۸۹۰ در مجارستان متولد شده است و مذهب عیسوی داشته است.
۳. پستونجی میستری تابعیت انگلیس، در قسمت بخار با حقوق ۱۵۰۰ریال به استخدام کارخانه نخریسی درآمده است.
در سال ۱۳۱۸ تعداد کارگران مرد بالای ۱۵ سال ۲۴۲ نفر با حقوق روزانه حدود ۵ ریال و ۹۵ شاهی؛
تعداد کارگران زن بالای ۱۵ سال۱۰۰نفر با حقوق روزانه حدود ۲ ریال ۱۵ شاهی؛
تعداد زنان زیر ۱۵ سال ۵۲ نفر با حقوق روزانه ۱ ریال و ۶۰ شاهی؛
تعداد مردان زیر ۱۵ سال ۵۴ نفر با حقوق روزانه ۲ ریال و ۲۵ شاهی و
در مجموع تعداد ۴۴۸ نفر در کارخانه مشغول کار بودهاند.
در این کارخانه در سال ۱۳۳۶ حدود ۷۸۱ نفر کارگر، ۸ نفر مهندس و کارشناس ایرانی، یک نفر مهندس خارجی و ۶۴ نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بودهاند؛ همچنین این کارخانه دارای ۱۰۸۶۴ دوک ریسندگی و ۱۵۰ دستگاه بافندگی بوده است. کارخانه نخریسی یکی از بزرگترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال ۱۳۵۰ حدود ۱۱۸۰ نفر در کارخانه اشتغال داشتهاند.